Γράφει ο Γεώργιος Καραμαδούκης
Η μελέτη της ψυχής του ανθρώπου ήταν ένα από τα κύρια αντικείμενα που απασχόλησαν τους αρχαίους σωκρατικούς φιλοσόφους. Στο άρθρο αυτό έχοντας ως κέντρο αναφοράς το έργο του Πλάτωνα Πολιτεία θα κάνουμε αρχικά λόγο για τις απόψεις του σχετικά με τα μέρη που απαρτίζεται η ανθρώπινη ψυχή. Θα δώσουμε ιδιαίτερη βάση στην συλλογιστική που ανέπτυξε ο φιλόσοφος μέσω της οποίας οδηγήθηκε στην ύπαρξη των μερών αυτών και την σχέση τους με το σώμα. Επίσης θα αναφερθούμε στις ιδιότητες του κάθε μέρους της ψυχής και τον ρόλο που διαδραματίζει στην συγκρότηση και ευδαιμονία του ανθρώπου. Κατόπιν θα περιγράψουμε πως ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου συνδέεται με την έννοια της δικαιοσύνης, ποιες ανθρώπινες πράξεις είναι δίκαιες και πως μια δίκαιη πολιτεία σχετίζεται με την ύπαρξη δίκαιων ανθρώπων.
ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ
Ο Πλάτων ξεκινώντας την διερεύνηση της ψυχής αναφέρει πως άλλη είναι η δύναμη της ψυχής με την οποία μαθαίνουμε τα διάφορα πράγματα, άλλη με αυτήν που θυμώνουμε και άλλη αυτή που έχουμε επιθυμία για τροφή και ηδονές (436a9-12). Συνεπώς εδώ κάνει έναν πρώτο τριαδικό διαχωρισμό της ψυχής. Για να αποδείξει την ύπαρξή των μορφών αυτών αναφέρει αρχικά ότι αν βρούμε πως ένα πρόσωπο στον ίδιο καιρό κάνει ή πάσχει από αντίθετα πράγματα, τότε αυτό θα σημαίνει ότι διέπεται όχι από μια δύναμη στην ψυχή του, αλλά πολλές (436b8-11).
Στην συνέχεια ξεκινάει μια σειρά παραδειγμάτων, με τα οποία αλληγορικά θέλει να αποδείξει ότι υπάρχουν ξέχωρα μέρη στην ψυχή του ανθρώπου. Το πρώτο είναι αυτό του ακίνητου ανθρώπου. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ενώ ένας άνθρωπος στέκεται σε σταθερή θέση, ωστόσο μπορεί να κινεί κάποια άκρα του και συνεπώς κάποια μέρη του είναι μεταβλητά (436c9-12 και 436d1-3).
Κατόπιν φέρνει ως παράδειγμα την σβούρα, η οποία ενώ φαίνεται να γυρίζει γύρω από τον εαυτό της καρφωμένη σε σταθερό σημείο, στην πραγματικότητα έχουμε την ύπαρξη διαφορετικών κινήσεων. Διακρίνει λοιπόν το μέρος της κίνησης του ίσιου άξονα και αυτό της κυκλικής περιστροφής. Επίσης επισημαίνει ότι ακόμα και ο άξονας γέρνει σταδιακά μια μπρος και μια πίσω, κατά την κίνηση της σβούρας (436d5-9 και 436e1-7).
O Πλάτων παρατηρεί ότι την ίδια χρονική στιγμή μπορεί να θέλουμε και να μην θέλουμε κάτι. Και ιδιαιτέρως τονίζει τις πιο έντονες επιθυμίες του ανθρώπου που είναι η δίψα και η πείνα, αναφέροντας πως ενώ κάποιος μπορεί να διψά και να ορέγεται τελικά για κάποιον λόγο δεν καταλήγει στο να πιει και να φάει. Επειδή λοιπόν είναι αδύνατο ο άνθρωπος να αντιφάσκει οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η ψυχή αποτελείται τουλάχιστον από δυο μέρη εκ των οποίων το μέρος που θέλει αποκαλείται επιθυμητικόν και το άλλο που έχει αντίθετη άποψη λογιστικόν.
Εκτός όμως των δυο αυτών μερών ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι υπάρχει και ένα άλλο μέρος, το οποίο μάλιστα είναι υπεύθυνο για το θυμό μας και αυτό συνιστά το θυμοειδές (439e1-4). Για να αποδείξει μάλιστα την ύπαρξη του θυμοειδούς ξεκινά έναν νέο γύρο παραδειγμάτων. Αρχικώς αναφέρεται στον Λεόντιο, ο οποίος μπήκε στον πειρασμό να δει τους νεκρούς μαχητές εκατέρωθεν του μακρού τείχους. Τελικά δεν αντιστάθηκε στον πειρασμό και θύμωσε με τον εαυτό του (439e7-12 και 440a1-4). Κατόπιν αναφέρει ως παράδειγμα πως γενικώς πολλές φορές οι άνθρωποι τα βάζουν με τον εαυτό τους, καθώς συνεπαίρνονται από παράλογες επιθυμίες και ότι ο θυμός έρχεται να γίνει σύμμαχος με το λογικό τους (440b1-5).Τέλος αναφέρεται στα παιδιά που όταν γεννιόνται διακρίνονται για τον θυμό τους, ενώ η λογική αποκτάται αργότερα και μάλιστα δεν αποκτάται πάντοτε από όλους (441a9-11).
Τα μέρη της ψυχής συνδέονται με το σώμα του ανθρώπου αφού είναι ενωμένα με αυτό. Το λογιστικό που σχετίζεται με την διανοητική λειτουργία του βρίσκεται στο κεφάλι, το θυμοειδές ανάμεσα στο λαιμό και στο διάφραγμα και το επιθυμητικό ανάμεσα στο διάφραγμα και τον ομφαλό. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο το διανοητικό μέρος ελκύεται από τις ευχαριστήσεις που παρέχει η γνώση, ο θυμός προσανατολίζεται προς την τιμή και οι επιθυμίες προς τις σωματικές ηδονές και την ύλη.
Το θυμοειδές και το επιθυμητικόν είναι τα θνητά μέρη της ψυχής και τείνουν να τραβούν το λογιστικό προς το σώμα ακόμα και όταν δεν αποχωρίζονται από αυτό, μόλις η ψυχή το εγκαταλείψει. Εν γένει στην όλη φιλοσοφία του Πλάτωνα, όπως άλλωστε και σε αυτήν του δασκάλου του Σωκράτη επικρατεί η αντίληψη ότι η ψυχή είναι αθάνατη, ενώ το σώμα είναι θνητό. Το σώμα όμως είναι ζωντανό λόγω της ύπαρξης της ψυχής σε αυτό και συνεπώς η αιτία των σωματικών επιθυμιών πρέπει να είναι η ψυχή και όχι το σώμα.
Ωστόσο όπως αναφέραμε το θυμοειδές έρχεται ως σύμμαχος του λογιστικού, ώστε να βάλει φραγμό στις άλογες επιθυμίες του ανθρώπου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο φιλόσοφος το λογιστικό είναι το μέρος που σκέφτεται και το θυμοειδές το μέρος που πολεμά ώστε να μην κυριαρχήσει το επιθυμητικό (442a13-16). Μάλιστα το θυμοειδές καλείται ως ανδρείο, καθώς μέσα από τις λύπες και τις χαρές κρατά απαρασάλευτα ότι το διέταξε το λογιστικό (442c1-3). Συνεπώς η ευδαιμονία επιτυγχάνεται όταν ψυχή και σώμα βρίσκονται σε αρμονία και αντιμετωπίζεται η ακράτεια προς τις σωματικές ηδονές και τον διαβρωτικό πλούτο (591d1-8).
Η διαπάλη δεν γίνεται μεταξύ ψυχής και σώματος, αλλά μεταξύ των μερών της ψυχής, όπου κυριαρχεί η αντίθεση φρόνησης ηδονής. Ο άνθρωπος που ελέγχει τις επιθυμίες του μετασχηματίζει το πάθος του σε ανδρεία και κατευθύνει το λογιστικό του στην γνώση και στην σοφία. Τα δε μέρη της ψυχής συνδέονται αντίστοιχα με τρεις βασικές ιδιότητες – αρετές του ανθρώπου, όπως η σωφροσύνη, η ανδρεία και η σοφία, που χαρακτηρίζουν τον ενάρετο βίο.
Για τον φιλόσοφο η ζωή του κάθε ανθρώπου προσδιορίζεται από την κατίσχυση κάποιου μέρους επί των άλλων. Έτσι η υπερίσχυση του λόγου δημιουργεί τους σοφούς και δίκαιους ανθρώπους, η κυριάρχηση του συναισθήματος παράγει θαρραλέους ανθρώπους και η υπερίσχυση των επιθυμιών και των πόθων της κοιλιάς παράγει ανθρώπους κατώτερου είδους.
ΨΥΧΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
Η πλατωνική πολιτεία δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια πολιτεία ιδανική που επικρατεί η δικαιοσύνη. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη ψυχολογία και στην διαμόρφωση της πολιτείας και για το λόγο αυτό επεξηγεί τις ιδιότητες διαφόρων πολιτικών συστημάτων βασιζόμενος στις ψυχολογικές ιδιότητες εκείνων που κυβερνούν.
Διαχωρίζει την πολιτεία του σε τρεις τάξεις, που στην κάθε μια κυριαρχεί και ένα μέρος από τα τρία της ψυχής. Έτσι στους παραγωγούς, οι οποίοι έχουν υλικά κίνητρα κυριαρχεί το επιθυμητικόν, στους φύλακες που έχουν κίνητρα ανδρείας και τιμής το θυμοειδές και το λογιστικό στους κυβερνήτες που διακρίνονται για την σοφία τους. Συνεπώς η δικαιοσύνη για να υπάρχει στην πόλη οφείλει αυτή να κυβερνάται από ανθρώπους της διανόησης. Οι φύλακες συνιστούν τους βοηθούς τους στην εκτέλεση των αποφάσεών τους, ενώ τα μέλη της παραγωγικής τάξης είναι υπεύθυνα για την παραγωγή των αναγκαίων υλικών αγαθών.
Η ιδανική πολιτεία συνίσταται όταν κάθε τάξη εκτελεί το δικό της έργο χωρίς να επεμβαίνει σε αυτό των άλλων (441d8-9). Για αυτό χαρακτηριστικά ο φιλόσοφος αναφέρει ως παραδείγματα αυτά του ξυλουργού και του υποδηματοποιού υποστηρίζοντας πως ο καθείς οφείλει να πράττει το έργο που του έχει επιβάλλει η φύση του (443c4-6).
Δικαιοσύνη λοιπόν είναι μια σχέση ιεραρχική σύμφωνα με την οποία η διακυβέρνηση ασκείται από εκείνους που είναι σε θέση να κατανοήσουν το κοινό συμφέρον και για τον λόγο αυτό έχουν την συναίνεση των άλλων. Η γενική αρετή της πολιτείας που καθρεπτίζεται στην δικαιοσύνη εξαρτάται κυρίως από την αρετή των κυβερνόντων Η δικαιοσύνη είναι επιθυμητή, καθώς φέρνει την ομόνοια στην πόλη και την συλλογική ευδαιμονία.
Ο άνθρωπος είναι δίκαιος όταν κάθε μέρος της ψυχής του κάνει την δουλεία του. Μάλιστα ο φιλόσοφος θέλοντας να υποδείξει την αρμονία των μερών της ψυχής που οδηγούν στην δικαιοσύνη, την παρομοιάζει με το συγκέρασμα των μαθημάτων της γυμναστικής και της μουσικής, κατά το οποίο το ένα δυναμώνει τον άνθρωπο και το άλλο τον χαλαρώνει με τον ρυθμό του (441e9-10 και 442a1-2). Επίσης ο δίκαιος άνθρωπος, ο οποίος είναι ίδιος με την δίκαια πόλη δεν θα μπορούσε να έχει αρνητικές ιδιότητες στην ψυχή του, ώστε να είναι καταχραστής, ιερόσυλος, μοιχός και αχάριστος έναντι των γονέων του, καθώς όλα τα παραπάνω δεν οδηγούν ούτε στο ατομικό ούτε στο γενικό καλό και στην ευδαιμονία (442e4-7 και 443a1-10).
Η αδικία προέρχεται όταν πραγματοποιείται σύγκρουση ανάμεσα στα μέρη της ψυχής του ανθρώπου, που ενώ θα πρέπει να υπακούουν στις υποδείξεις του λογιστικού επιθυμούν αυτά να εξουσιάσουν. Έτσι η αδικία εκφράζεται μέσω αρνητικών ιδιοτήτων, όπως της ακολασίας, της δειλίας και της αμάθειας, οι οποίες όλες μαζί συνιστούν την κακία (444b1-7).
Ιδιαίτερα ως προς την σημασία της γνώσης στην οποία ρέπει το λογιστικόν, ο φιλόσοφος δίνει έμφαση στην παιδεία των νέων και διακρίνει βάσει των μαθηματικών ποιοι οφείλουν να είναι αυτοί που θα κυβερνούν, προορίζοντας ως εξουσιαστές τα παιδιά που έχουν κλίση προς την επιστήμη αυτή. Επιπρόσθετα αναφέρει πως ο άνθρωπος οφείλει να δίνει έμφαση στα μαθήματα που συντείνουν στην τελειοποίηση της ψυχής και να μην μένει προσκολλημένος μόνο στην υγεία του σώματος του (591c1-7).
Ο Πλάτων υποστηρίζει πως με ότι καταπιαστεί ο άνθρωπος στην ζωή του είτε αυτό είναι η απόκτηση περιουσίας, είτε η ανάμειξη στην πολιτική, είτε η πρόοδος των ιδιωτικών του επιχειρήσεων οφείλει οι πράξεις του να διέπονται από σοφία. Όταν αυτή επιστατεί τότε αποφεύγει την αδικία που καταστρέφει τις ορθές πράξεις, όπως και την αμάθεια που οδηγεί στην καταστροφή (443e1-6 και 444a1-2).
Η δικαιοσύνη όμως, δεν έρχεται να επιβληθεί ως ένας εξωτερικός παράγοντας, αλλά βρίσκεται μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο. Αυτό βεβαίως έχει να κάνει με την γενικότερη θεωρία την ιδεών του Πλάτωνος που λειτουργούν ως ανάμνηση στον φθαρτό κόσμο. Υποστηρίζει πως η δικαιοσύνη λειτουργεί εφόσον τα μέρη της ψυχής λειτουργούν ως μουσικές κλίμακες αρμονικά, κάνοντας η καθεμία την δουλεία της (443d1-8).
Για να καταδείξει το παραπάνω με τρόπο εμφατικό χρησιμοποιεί την αλληγορία του θηρίου. Αυτό περιγράφεται ως ένα πλάσμα στο οποίο συνυπάρχει ο άνθρωπος, ένας λέοντας και ένα πολύμορφο τέρας με ήρεμα και άγρια κεφάλια (588c1-8 και 588d1-12). Η αδικία παρομοιάζεται ως το φαγητό που τρέφει τον λέοντα και το τέρας, ενώ ο άνθρωπος παρουσιάζεται αδύναμος να τα αντιμετωπίσει στην μεταξύ τους διαμάχη για την επικράτησή τους (588e4-7 και 589a1-4).
Ο φιλόσοφος αναφέρει ότι η δικαιοσύνη απαιτεί να προσέχουμε τον άνθρωπο και να τρέφουμε μόνο τα ήρεμα κεφάλια του θηρίου, ώστε να εμποδίζουμε τα άγρια να φυτρώνουν. Επιπρόσθετα θα πρέπει στο έργο αυτό ο άνθρωπος να έχει σύμμαχο τον λέοντα (θυμοειδές) με αποτέλεσμα αυτός να μονιάσει με το πολυκέφαλο τέρας και να υπάρξει ειρήνη μεταξύ τους (589b1-6).
Η δικαιοσύνη στηρίζεται στο να κάνεις το καλό που διακρίνεται από το αισχρό και το άθλιο. Το καλό σχετίζεται με την υπόταξη αυτού του θηριώδους μέρους της φύσεώς μας, που αλληγορικά ο Πλάτων αποτύπωσε στο φανταστικό του θηρίο, στο ανθρώπινο μέρος που το παρουσιάζει στην συγκεκριμένη περίπτωση ως θεϊκό. Ενώ τα αισχρά πράγματα είναι αυτά που υποδουλώνουν το ήμερο μέρος στο άγριο και το θηριώδες (589c9-10 και 589d1-3).
Για να καταδείξει το κακό που κάνει το επιθυμητικόν, αλλά και το θυμοειδές όταν δεν ενεργούν υπό τις εντολές του λογιστικού αναφέρει την διάβρωση που συμβαίνει στον άνθρωπο όταν έχει αυτοσκοπό τον πλούτο και λειτουργεί με αυθαιρεσία. Έτσι φθάνει σε άδικες και κατάπτυστες πράξεις όπως το να πουλήσει τα παιδιά του για δούλους σε άγριους και κακούς ανθρώπους (589e1-5). Ο δε λέοντας (θυμοειδές) γιγαντώνεται από την δυστροπία και υποκύπτει στο θηρίο όταν ο άνθρωπος δεν μαθαίνει από νεαρή ηλικία να αντιστέκεται στην απληστία, στην κολακεία και στην τρίφυλλη ζωή (590b1-10).
Ο Πλάτων επίσης υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να θρέφουμε την ατιμωρησία, διότι τότε δεν λειτουργεί η δικαιοσύνη και το κακό γίνεται χειρότερο. Συνεπώς οφείλουμε να τιμωρούμε το θηριώδες μέρος της ψυχής ώστε αυτό να καταπραΰνεται και η ψυχή να αποκτά την άριστη φύση της και να ανυψώνεται. Έτσι χαρακτηρίζεται από δικαιοσύνη και φρόνηση και αποκτά μια έξη ανώτερη αυτής του σώματος που σχετίζεται με την απόκτηση υγείας, δύναμης και κάλλους (591b1-7).
Τέλος ο φιλόσοφος τονίζει την ιδιότητα του μέτρου και της εγκράτειας για την αρμονία της ψυχής και της αποφυγής των κακών και άδικων πράξεων. Η αύξηση του πλούτου (επιθυμητικόν) αυξάνει και τα κακά που τον συνοδεύουν (591d1-7) , ενώ και η υπερβολική προσκόλληση στην αναζήτηση τιμών και αξιωμάτων (θυμοειδές) μπορεί να φέρει αναταραχή στην ψυχική γαλήνη (592a1-4).
ΠΗΓΕΣ
Δήμας, Π., «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο Δήμας, Π., κ,ά., Ελληνική φιλοσοφία