Γράφει ο Γεώργιος Καραμαδούκης
Στο άρθρο αυτό θα κάνουμε λόγο για τον ρόλο της φύσεως και ιδιαιτέρως του
ζωικού κόσμου στα ποιήματα του Σικελιανού «Παν» και του Εμπειρίκου «Αίγαγρος».
Το κέντρο της ποίησης του Σικελιανού συνοψίζεται στις λέξεις φύση και μύθος. Το
έργο του είναι διαποτισμένο από την λατρεία του ελληνικού φυσικού κόσμου και την
εξύψωση των αισθήσεων. Οι θαλάσσιες σκηνές αποτυπώνονται με πλήθος λέξεων
όπως ακρογιάλι, αφροί, κύμα, βράχοι, ακρωτήρι, πέλαγος. Η ειδυλλιακή αυτή
περιγραφή της φύσης συμβαδίζει με την τεχνοτροπία του ρομαντισμού, ωστόσο
συναντούμε και ρεαλιστικά στοιχεία, καθώς το περιβάλλον που περιγράφεται
σχετίζεται με υπαρκτές ελληνικές περιοχές της Σαλαμίνας και της Κινέττας (στχ. 6-
7).
Στοιχείο ασφαλώς ρομαντισμού είναι και η χρήση του αρχαίου μύθου πως έχει ως
σκοπό να αποκαλύψει πανανθρώπινη αλήθεια. Και μόνο ο τίτλος του ποιήματος μας
παραπέμπει στον τραγόμορφο θεό της αρχαιότητας και τις συνδηλώσεις του. Οι μύθοι
για τον Σικελιανό δεν είναι απλά σύμβολα, αλλά υπάρξεις ζωοποίησης του φυσικού
κόσμου, τις οποίες μπορεί να αντιληφθεί και να αποκαλύψει στους ανθρώπους.
Ο ρομαντισμός του ποιήματος συνδέεται όμως και με τον έντονο λυρισμό του. Τα
ποιήματα της περιόδου 1909-1925 χαρακτηρίζονται για τα ηχητικά τους σχήματα, την
περίπλοκη σύνταξη και τις παρομοιώσεις. Οι ηχητικές λοιπόν εικόνες των κυμάτων
που τρέμουν (στχ. 3-4), του πελάγους που σκάνε όλο αφρούς (στχ. 9) και τα
σφυρίγματα του βοσκού (στχ. 13) είναι χαρακτηριστικές αυτού του λυρισμού. Η
τήρηση ωστόσο της ομοιοκαταληξίας και ενός ιδιότυπου μέτρου, που μένει σταθερό
σε όλη τη έκταση του ποιήματος φανερώνουν φόρμες περισσότερο κλασικές.
Αν και με τον Εμπειρίκο εισάγεται ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα δεν
συναντούμε εδώ το κατεξοχήν χαρακτηριστικό του, που δεν είναι άλλο από την
αυτόματη γραφή. Τουναντίον έχουμε ένα ποίημα αφηγηματικού χαρακτήρα με
λογικούς συνειρμούς απομακρυσμένο από την άλογη ακολουθία των λέξεων του
υπερρεαλισμού.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το ποίημα αυτό είναι περισσότερο
συμβολικό, όπου ο αίγαγρος παριστάνει τον άνθρωπο που διακρίνεται από την μάζα
ανερχόμενος στις ψηλές κορυφές (στχ. 1). Μάλιστα γίνεται θεϊκό σύμβολο,
πραγματικό είδωλο, που οι πιστοί επιθυμούν να λατρέψουν ως τράγο χρυσό (στχ. 15-
16).
Η περιγραφή της φύσης εδώ δεν διέπεται από ρομαντισμό, αλλά υπηρετεί και
αυτή τον συμβολισμό. Ο κάμπος είναι συνώνυμος του υποταγμένου κόσμου, ενώ
αντιθέτως οι κορυφές των βουνών αποτυπώνουν την πνευματική ανύψωση και την
ελευθερία. Ωστόσο θα μπορούσαμε να επισημάνουμε το στοιχείο του υπερρεαλισμού
μέσω της γενικής ιδέας του ποιήματος, δηλαδή της οραματικής πολιτείας του
Εμπειρικού, που δεν σχετίζεται με την πραγματική των ανελεύθερων ανθρώπων.
Και στις δυο περιπτώσεις τα ζώα αποτελούν τα προσωπεία των ποιητών. Η
στόχευση και των δυο σχετίζεται με την ιδέα της διάκρισης των αρίστων από το
πλήθος. Άλλωστε ο Εμπειρίκος αναφέρεται στην υπηρέτηση αυτής της ιδέας μέσω
της διακειμενικότητας στο ποίημά του, όπου αναφέρεται μεταξύ άλλων ποιητών και
στον Σικελιανό, ως ποιητές που πήραν τα βουνά ώστε να μην τους φάει ο κάμπος.
Ωστόσο δεν λείπουν οι διαφορετικές προσεγγίσεις. Ο τράγος του Σικελιανού
περιγράφεται ως άρχος και ταγός που βαδίζει μονάχος για να ξεχωρίσει από το
κοπάδι (στχ. 25-28). Δεν διαπιστώνουμε όμως, στο ποίημα την παρουσίαση ενός
αρχηγού – θεού, που αρνείται το ποίμνιό του. Σε αντίθεση με την εικόνα αυτή ο
αίγαγρος του Εμπειρίκου αρνείται να επωμιστεί στους ώμους του τις αμαρτίες του
κόσμου. Παρά τις συνεχόμενες παρακλήσεις του, που βρίσκονται στα εντός των
εισαγωγικών χωρία του ποιήματος, ο αίγαγρος παραμένει στις κορυφές. Ο ίδιος ο
ποιητής μάλιστα είναι κατηγορηματικός στην τήρηση της στάσης αυτής, την οποία
εξυμνεί επαναλαμβάνοντας την φράση «Γεια και χαρά σου Αίγαγρε» και
επισφραγίζοντάς την με την βιβλική αναφορά «Είπα και ελάλησα, Αίγαγρε και
αμαρτίαν ουκ έχω».
Ο Παν λοιπόν συμβολίζει κυρίως την πνευματική ηγεσία που οφείλει να
διακρίνεται και να οδηγεί τον λαό. Ο αίγαγρος από την άλλη εκφράζει μια
αριστοκρατικού τύπου αντίληψη, αυτή της κατάκτησης της πνευματικής ελευθερίας,
που οφείλει να διαφυλαχτεί από την μάζα για να μην αλωθεί.