Του Γεωργίου Καραμαδούκη
Βασικά στοιχεία της πλοκής στην αρχαία ελληνική τραγωδία υπήρξαν αυτά της θεϊκής παρέμβασης, όπως και των χρησμών. Θεοί και άνθρωποι βρίσκονται σε μια σχέση αλληλένδετη, καθώς η μοίρα και οι ανθρώπινες πράξεις καθορίζονται από τις συμπεριφορές και τις θελήσεις και των δύο. Οι χρησμοί έρχονται και αυτοί ως σημεία αναφοράς για την εξέλιξη της τραγωδίας αποτυπώνοντας την θεϊκή βούληση.
Στο άρθρο αυτό θα περιγράψουμε το πώς η παρουσία των θεών επιδρά στην διαμόρφωση του δράματος Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή και πως οι χρησμοί λειτουργούν μέσα σε αυτό. Θα εξετάσουμε αν η παρέμβασή των θεών είναι καταλυτική ή συνακόλουθη των πράξεων των πρωταγωνιστών και αν οι χρησμοί έχουν απλά ρόλο επαναληπτικό της παρουσίασης των διαθέσεων των Θεών ή συμβάλλουν δυναμικά στην δραματική δράση. Τέλος θα κάνουμε λόγο για την ευρύτερη σχέση των προσώπων της τραγωδίας με το θεϊκό στοιχείο ερευνώντας τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις περί αυτού.
Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΧΡΗΣΜΩΝ
Η επιρροή των θεών στους ανθρώπους ξεκινά από πολύ νωρίς στο δράμα.. Ο ιερέας που συνδιαλέγεται με τον Οιδίποδα αναφέρει με μελανά χρώματα την καταστροφή που έχουν φέρει οι θεοί στην Θήβα (στχ. 27-33). Αυτό λειτουργεί ως αφορμή για το ξεκίνημα της δράσης, αφού ο Οιδίποδας για να αντιμετωπίσει το κακό στέλνει τον Κρέοντα να λάβει χρησμό από το μαντείο των Δελφών (στχ. 71-72).
Στην συνέχεια συναντούμε τον πρώτο χρησμό που λαμβάνει ο Κρέων και τον οποίο αποκαλύπτει στον Οιδίποδα (στχ. 95-101). Ο χρησμός έρχεται εδώ να αποκαλύψει την θεϊκή βούληση, η οποία σχετίζεται με την εξορία του φονιά του βασιλιά Λαΐου από την πόλη. Ο Απόλλων λοιπόν γίνεται το μέσο που υποδεικνύει την λύτρωση της πόλης και συνιστά την αφορμή ώστε η τραγωδία δια του χρησμού να περάσει σε ένα δεύτερο επίπεδο, δηλαδή σε αυτό της αναζήτησης του φονιά του Λαΐου.
Ο πρώτος χρησμός όμως μπορεί να αποκαλύπτει την θεϊκή θέληση, αλλά δεν υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες, δηλαδή στην αποκάλυψη του δολοφόνου. Έτσι ο Οιδίπους ζητά τώρα την βοήθεια του μάντη Τειρεσία για να μάθει τον δολοφόνο(στχ. 300-315). Διαπιστώνουμε λοιπόν πως η θεϊκή παρέμβαση δεν λύνει τον γρίφο από την αρχή, αλλά είναι αυτή που τον βάζει, ώστε να εξελιχθεί η πλοκή και το θεϊκό σχέδιο για τον Οιδίποδα. Ως ενδιάμεσος πλέον ο Τειρεσίας έρχεται να ξεδιαλύνει τα πράγματα σχετικά με τον χρησμό και να προχωρήσει η δράση.
Στα λόγια του Τειρεσία πως ο Φοίβος κρύβεται πίσω από την κακή μοίρα του Οιδίποδα (στχ 376-377) αλλά και ότι δεν έχει ευθύνη ο Κρέων, αλλά ο ίδιος ο Οιδίποδας για την τύχη του αυτή, στηρίζεται τόσο το θεματικό μοτίβο της άγνοιας του πρωταγωνιστή για την θεϊκή επιταγή όσο και το φιλοσοφικό ερώτημα της ελευθερίας της βούλησης των ανθρώπινων πράξεων. Την άγνοια αυτή έχουν σκοπίμως επιβάλλει οι θεοί ώστε μέσα από την εξέλιξη του δράματος να επέλθει δια της γνώσης η πτώση του ήρωα. Ο Απόλλων λοιπόν παρουσιάζεται ως σύμβολο της γνώσης που αντιπαραβάλλεται με αυτό της άγνοιας του Οιδίποδα. Παρά την παραδοχή του θεϊκού σχεδίου είναι απλουστευτικό να παραδεχθούμε τον απόλυτο ντετερμινισμό, καθώς τα πρόσωπα του έργου δεν συνιστούν μαριονέτες του, αλλά λειτουργούν για λογαριασμό τους.
Στους στίχους 707-725 έχουμε την παρουσίαση από την Ιοκάστη του χρησμού που πήρε ο Λάιος από τους Δελφούς. Ο χρησμός έρχεται να επιβεβαιώσει τα λεγόμενα του Τειρεσία συμβάλλοντας στην αύξηση του φόβου του ήρωα και στην δραματικότητα του έργου, καθώς ο Οιδίποδας αρχίζει να συνδυάζει τα περιστατικά με τις δικές του πράξεις στους επόμενους στίχους που συνδιαλέγεται με την Ιοκάστη.
Στους στίχους 787-789 μαθαίνουμε εκ των υστέρων πως ο Απόλλων αρνήθηκε να καταμαρτυρήσει στον Οιδίποδα αν είναι γιός του Πόλυβου όταν είχε πάει στο μαντείο των Δελφών. Η βούληση και οι δρόμοι του θεού μένουν σκοπίμως ανεξιχνίαστοι και αυτό διότι μια τέτοια αποκάλυψη θα σταματούσε νωρίς την πλοκή της τραγωδίας.
Ο Οιδίπους στον καταλυτικό διάλογο που έχει με τον βοσκό -αυτόπτη μάρτυρα της δολοφονίας του Λαΐου- επαναλαμβάνει τον χρησμό που πήρε από τους θεούς (στχ.994-1004) και ο βοσκός έρχεται να τον επιβεβαιώσει (στχ 1175-1185). Στόχος της επανάληψης αυτής αλλά και της επιβεβαίωσης είναι η δημιουργία κλίματος οίκτου από τους θεατές προς τον ήρωα για την κακή μοίρα που του όρισαν οι θεοί.
Σε όλο το έργο είναι αξιοσημείωτο πως οι θεοί απουσιάζουν από την σκηνή αλλά ωστόσο επιδρούν στο πάθημα του ήρωα μέσω των χρησμών και των εκ του μακρόθεν σχεδιασμών. Οι πιθανολογούμενες ή οι αργοπορημένα αποκαλυπτόμενες παρεμβάσεις τους συμβάλλουν στην δυναμική της σύγχυσης και της κατανόησης που προσλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο από τα πρόσωπα του έργου, με αποτέλεσμα αυτά να οδηγούνται σε λανθασμένες ερμηνείες και επιλογές.
Οι χρησμοί στην τραγωδία αυτή καθορίζουν το πλέγμα στο οποίο ο ήρωας αναζητώντας την αλήθεια όλο και περισσότερο περιπλέκεται. Ωστόσο ο Οιδίπους παρά το γεγονός ότι αναγνωρίζει την ευθύνη του Απόλλωνα για το πάθημά του αναλαμβάνει και τις δικές του ευθύνες για τις πράξεις του (στχ. 1335-1340). Αυτό δηλώνει πως οι πράξεις του ήρωα υπήρξαν τελικά συνακόλουθες με αυτές των θεών.
- ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Μέσα από τις τραγωδίες δεν αποτυπώνονται μόνο τα θεματικά μοτίβα της επέμβασης των θεών και της παρουσίας των χρησμών, αλλά φανερώνεται και η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με το θεϊκό στοιχείο. Στους στίχους 33-57 ο ιερέας αποδίδει στον Οιδίποδα μαντική δύναμη, καθώς μπορεί να λύνει τα θελήματα των θεών ως εξέχων θνητός (έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας). Ο Οιδίποδας επίσης εμφανίζεται ευσεβής βασιλιάς που υπόσχεται πως θα σεβαστεί τα στοιχεία των θεών (στχ. 76-77) αλλά και τιμωρός του δολοφόνου, λαμβάνοντας τον ρόλο του εκτελεστή της θεϊκής βούλησης (στχ. 136-140).
Ο χορός ο οποίος εδώ εκπροσωπεί τους πολίτες της Θήβας έρχεται αμέσως μετά να εκφράσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής. Οι άνθρωποι πιστεύουν πως με τις δεήσεις προς τους θεούς ενδέχεται να προκαλέσουν την θετική επέμβασή τους. Στην συγκεκριμένη περίπτωση επικαλούνται τον Δία και την Άρτεμη να σταματήσουν την καταστροφή της πόλης θεωρώντας που σε αυτήν συμμετέχει ως πολεμικός θεός ο Άρης (στχ. 151-202). Επικαλούνται για τον ίδιο λόγο κατόπιν και δευτερεύουσες θεότητες όπως τον Βάκχο και τις μαινάδες (στχ. 207-215). Συνεπώς ο θρησκευτικός κόσμος της αρχαιότητας αποτελείται από σύνολο θεών και θεοτήτων που ορίζουν τα τεκταινόμενα στην γη.
Όσο αφορά την μαντική ικανότητα βλέπουμε πως αυτή ήταν αποδεκτή για την πρόβλεψη των μελλούμενων και την ερμηνεία των θεϊκών εντολών. Αυτή λοιπόν η ικανότητα αναγνωρίζεται στον Τειρεσία τόσο από τον χορό όσο και από τον Οιδίποδα στην αρχή της τραγωδίας (στχ. 284-315). Ο μάντης όπως άλλωστε και η Πυθία συνιστούν τους ενδιάμεσους συνδέσμους μεταξύ θεών και ανθρώπων που αποκαλύπτουν τα θελήματά τους. Με τον αγώνα λόγων μάλιστα του Τειρεσία με τον Οιδίποδα (στχ 408-412) ο μάντης επιμένει στον ρόλο του μεσολαβητή και αποκρούει τις κατηγορίες συνομωσίας που του προσάπτει ο Οιδίποδας.
Η Ιοκάστη μαθαίνοντας τον λόγο για τον οποίο είναι αναστατωμένος ο Οιδίποδας αμφισβητεί την εγκυρότητα των χρησμών, καθώς πιστεύει ότι ο γιός της είναι πεθαμένος (στχ. 850-858). Ο χορός όμως, έρχεται και πάλι εδώ να εκφράσει τα θρησκευτικό πιστεύω της αρχαιότητας (στχ. 883-910). Προχωρεί σε ένα υμνητικό εγκώμιο για τους αιώνιους νόμους των θεών αλλά και σε κατάρες έναντι των υβριστών που τους αμφισβητούν.
Παρά το γεγονός ότι η Ιοκάστη αμφισβητεί και για δεύτερη φορά τα θεία όταν μαθαίνει από τον Άγγελο ότι πέθανε ο βασιλιάς της Κορίνθου Πόλυβος, εμφανίζεται θεοσεβούμενη. Συγκεκριμένα πριν μάθει τα νέα από τον Άγγελο προσεύχεται και επιθυμεί να προσφέρει δώρα στον Απόλλωνα για να επέλθει η λύτρωση του Οιδίποδα (στχ.911-923). Δηλώνει ρητά πως η τύχη κυβερνά τον κόσμο (στχ. 977-979) αλλά η επισφαλής της σιγουριά εξανεμίζεται και οδηγείται με την αποκάλυψη της αλήθειας στον θάνατο. Ύβρις και θεοσέβεια επαναλαμβάνονται, καθώς η υπερβολική σιγουριά των ανθρώπων συνιστά αλαζονεία που πάντα τιμωρείται. Αν η Ιοκάστη όμως δεν αισθανόταν ντροπή για αυτό που της συνέβη και δεν πίστευε στα θεία ασφαλώς δεν θα αυτοκτονούσε.
Το ίδιο μοτίβο της ύβρης που προέρχεται από την αυτοπεποίθηση των ανθρώπων πως μπορούν από μόνοι τους να ορίσουν την μοίρα τους ή να αμφισβητήσουν την θεϊκή επιταγή συναντούμε και στον Οιδίποδα. Στην αρχή δηλώνει πως δεν έχει σχέση με τον χρησμό (στχ.220-230), κατόπιν κατηγορεί τον Κρέοντα και τον Τειρεσία για συνωμοσία και στο τέλος συμφωνεί με την Ιοκάστη πως δεν είναι αυτός ο δολοφόνος υποστηρίζοντας πως η Πυθία τον γέμισε με παραμύθια (στχ.964-972).
Όσο όμως εξελίσσεται η πλοκή και επιβεβαιώνονται οι χρησμοί εμφανίζεται και ο φόβος έναντι του θεού (στχ. 1010-1015). Όταν πλέον όλα αποκαλύπτονται ο ήρωας καταγγέλλει τον Απόλλωνα για το πάθημά και τιμωρείται για την ύβρη του με την αυτοτύφλωσή του. Έτσι λοιπόν διαπιστώνουμε ότι ενώ στην αρχή ο Οιδίποδας υμνεί τον Απόλλωνα στο τέλος στέκεται εχθρικά απέναντί του. Ο τραγικός άνθρωπος και ο θεός βρίσκονται σε εκείνη την άρρηκτη σχέση εχθρότητας και φιλίας που δημιουργεί αισθήματα τόσο εξύψωσης όσο και συντριβής.
Ο Σοφοκλής στο τέλος της τραγωδίας αντιπαραβάλει την αλαζονική σιγουριά του Οιδίποδα με την σωφροσύνη του Κρέοντα. Ο Κρέων αν και έχει κατηγορηθεί αδίκως από τον Οιδίποδα δεν λαμβάνει εν θερμώ αποφάσεις για την τύχη του ήρωα. Εδώ λοιπόν παρουσιάζεται η σχέση εγκράτειας προς την θέληση των θεών που πρέπει να έχουν θνητοί (στχ. 1438-1439 και 1443-1445). Η αντίθεση αυτή ανάμεσα στην βεβαιότητα και στην επιφύλαξη έχει μεγάλο μέρος στην σκέψη του Σοφοκλή καθώς η πρώτη συνδέεται με την ύβρη.
Η αναγνώριση της ανίερης πράξης του φανερώνει τις θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής, που σχετίζονταν με το εξορκισμό του κακού. Ως μίασμα πια ο Οιδίποδας δεν μπορεί να βρίσκεται στην πόλη. Άλλωστε ο ίδιος ήταν εκείνος που στην αρχή της τραγωδίας μιλούσε για την παραδειγματική τιμωρία του δολοφόνου. Η ντροπή όμως για την αμαρτία δεν σκεπάζει μόνο τον Οιδίποδα αλλά και την οικογένεία του. Οι συνέπειες της παραβατικής συμπεριφοράς του επηρεάζουν και τον βίο των θυγατέρων του και για αυτό παρακαλά τον Κρέοντα να τις έχει υπό την προστασία του (στχ. 1503-1514).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στην τραγωδία αυτή αν και οι θεοί δεν εμφανίζονται επί σκηνής επιδρούν στις πράξεις τόσο του πρωταγωνιστή όσων και των δευτερευόντων προσώπων του έργου. Οι θεοί προκαλούν την έναρξη της δράσης, καθώς οι καταστροφές που συγκλονίζουν την Θήβα ενεργοποιούν τον Οιδίποδα στην αντιμετώπισή τους. Στην συνέχεια η επίδραση που ασκούν πραγματοποιείται μέσω των χρησμών που εκφράζουν και την βούλησή τους. Τόσο η αμφισβήτηση όσο και η επιβεβαίωση των χρησμών συμβάλλει στην εξέλιξη της πλοκής, στην αύξηση της δραματικής έντασης, και του φόβου τόσο του ήρωά μας όσο και των θεατών της τραγωδίας. Άνθρωποι και θεοί περιπλέκονται μέσα από το δίπολο άγνοιας και γνώσης. Η πρώτη προϋποθέτει την εγκράτεια απέναντι στις άγνωστες βουλές των θεών ενώ η δεύτερη οδηγεί στην αλαζονική σιγουριά και στην ύβρη. Ωστόσο το πνεύμα της θεοσέβειας είναι έκδηλο στο έργο, όπως και η αναγνώριση των ανθρώπινων λαθών που είναι συνυπεύθυνα για την κακή μοίρα.