Ο ΦΙΛΟΠΑΤΡΙΣ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ
Γράφει ο Γεώργιος Καραμαδούκης
Το ποίημα του Ανδρέα Κάλβου ο Φιλόπατρις αποτελεί ως προς την θεματική του έναν ύμνο προς την ιδιαίτερη πατρίδα του την Ζάκυνθο. Αυτό είναι εμφανέστατο από την πρώτη κιόλας στροφή όπου χαρακτηριστικά αναφέρει «Ω φίλτατη πατρίς, ω θαυμάσια νήσος, Ζάκυνθε» (στ. 2-3). Η πρώτη αυτή στροφή συνδεδεμένη με τον τίτλο του ποιήματος αναδεικνύει τον στόχο του ποιητή να σχετίσει τον πατριωτισμό του όχι γενικά και αόριστα, αλλά με την γενέθλια γη του.
Οι ύμνοι και η νοσταλγία για την Ζάκυνθο των πρώτων πέντε στροφών έρχονται να αντιπαρατεθούν με την περιγραφή των ευρωπαϊκών χωρών, στις οποίες βρέθηκε ο ποιητής στις επόμενες επτά στροφές (ς΄-ιβ΄). Η αναφορά αυτή στις ευρωπαϊκές χώρες δεν έχει μόνο ως στόχο να παρουσιάσει τα βιώματα του ποιητή, αλλά να καταδείξει συγκριτικά την ανωτερότητα της Ζακύνθου σε σχέση με αυτές. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι 59-60 της ιβ΄ στροφής: «ωραία και μόνη η Ζάκυνθος με κυριεύει».
Στις επόμενες στροφές η θεματική ακολουθεί την παρουσίαση του φυσικού κόσμου του νησιού του που περιπλέκεται με την παρουσία θεοτήτων. Μνεία γίνεται όμως και στην αξία της ελευθερίας στην προτελευταία στροφή, όπου στους στίχους 108-110 αναφέρει πως η Ζάκυνθος δεν γνώρισε την μάστιγα της σκληρής τυραννίας. Στην καταληκτική στροφή επανέρχεται η φιλοπατρία του ποιητή, η οποία μάλιστα φτάνει στο αποκορύφωμά της, αφού επιθυμεί να τον βρει γλυκός θάνατος στην ιδιαίτερη πατρίδα του (στ. 113-115).
Στην γλώσσα του συναντάμε έντονα τα στοιχεία της καθαρεύουσας και της αρχαΐζουσας, ενώ δεν λείπουν και κάποια στοιχεία δημοτικής. Διαπιστώνουμε την τρίτη κλίση (πατρίς, βασιλεύς), χρονικές αυξήσεις (ελησμόνησα, εφίλησε), αρχαίες πτώσεις (τας κεφαλάς, αι κόραι,), λόγιες λέξεις (οφθαλμούς, μακάρια), αλλά και δημοτικές λέξεις και ρηματικούς τύπους της δημοτικής (βουνά αντί όρη, γελάει, τρέχει κ.α.). Η γλώσσα αυτή του Κάλβου ήταν αποτέλεσμα μίξης και εντέλει σύνθεσης γλωσσικών στοιχείων προερχομένων από την αρχαία ελληνική, θρησκευτικά κείμενα, την λόγια της εποχής και την δημώδη.
Όσο αφορά την τεχνοτροπία του ποιήματος η ωδή ακολουθεί τον νεοκλασικισμό, ένα ρεύμα που συνδύαζε πρωτίστως στοιχεία κλασικισμού και σε μικρότερο βαθμό ρομαντισμού. Τα στοιχεία του κλασικισμού διαπιστώνονται κυρίως από τους αυστηρούς κανόνες που χρησιμοποιεί στην αρχιτεκτονική του ποιήματος και στην στροφική του οργάνωση. Όσο αφορά το πρώτο συναντούμε μια ωδή με προοίμιο (πέντε πρώτες στροφές) κυρίως σώμα (υπόλοιπες 17 στροφές) και επίλογος (τελευταία στροφή). Όσο αφορά το δεύτερο ακολουθείται το ιδιότυπο καλβικό μέτρο, στο οποίο έχουμε ανομοιοκατάληκτη πεντάστιχη στροφή τεσσάρων επτασύλλαβων με ελεύθερη κατάληξη και ενός παροξύτονου πεντασύλλαβου.
Στοιχεία άλλα του κλασικισμού του είναι οι αναφορές σε αρχαίους θεούς και θεότητες (Απόλλωνας, Άρτεμη, Αφροδίτη, Νηρηίδες), στις μούσες (Παρνάσιαι κόραι, στ. 32) και στην μυθολογία (το αμάλθειον). Επίσης οι αναφορές σε λύρες και στεφάνους (στ. 34-35) συνδέονται με το αρχαίο παρελθόν.
Όσο αφορά τα στοιχεία του ρομαντισμού αυτά σχετίζονται με τις εικόνες της νοσταλγίας του ποιητή για το νησί του «Ποτέ δεν σε ελησμόνησα, ποτέ» (στ. 11-12), με τις εικόνες του φυσικού ειδυλλιακού περιβάλλοντος της Ζακύνθου (δάση, βουνά, δροσερές πηγές) και ονειρικές εικόνες (στρ. ε΄). Τέλος στοιχεία ρομαντισμού συνιστούν οι προσωποποιήσεις της φύσης «το κύμα ιώνιον πρώτον εφίλησε το σώμα» (στ. 71-72), οι μεταφορές «πλουτίζει το πέλαγος από την μυρωδιάν των χρυσών κήτρων» (στ. 88-90) και μετωνυμίες «του Απόλλωνος τα χρυσά δώρα»