Του Γεωργίου Καραμαδούκη
Στο άρθρο αυτό θα αναδείξουμε πως παρουσιάζεται η γυναίκα μέσα από τρια πολύ γνωστά ποιήματα του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού, αυτό της Ξανθούλας, αυτό της Φαρμακωμένης και αυτό των Ελεύθερων Πολιορκημένων (συγκεκριμένα από το απόσπασμα VI του Β΄ σχεδιάσματος). Στο ποίημα Η Ξανθούλα η αναχώρησή της κοπέλας για την ξενιτιά μέσω μιας βαρκούλας δημιουργεί μια εικόνα άυλης γυναικείας μορφής, καθώς χάνεται μέσα στην θάλασσα (στιχ. 19-22). Τόσο η ξανθή της κόμη όσο και η παρομοίωση του πλοίου ως περιστέρι που απλώνει τα φτερά (1η και 2η στροφή) δημιουργούν μια ειδυλλιακή ρομαντική εικόνα αγγελικής μορφής που χάνεται στο πέλαγος φτερουγίζοντας. Άλλωστε τα ερωτικά ρομαντικά ποιήματα του Σολωμού τείνουν να παρουσιάζουν εξιδανικευμένες γυναικείες μορφές ως αγγελικά πλάσματα.
Το υποκοριστικό του χαρακτηρισμού της φανερώνει πως η γυναικεία μορφή είναι νεανική, ο δε προσωπικός τόνος του ποιητή μαρτυρεί την πιθανότητα η νέα αυτή να υπήρξε πνευματική του φίλη. Σε αυτό συνηγορεί το γεγονός ότι τα ποιήματα του Σολωμού της δεκαετίας του 1820 υμνούν συχνά την ομορφιά και την αγνότητα νέων κοριτσιών που σχετίζονταν με τον άμεσο κύκλο του.
Το ποιητικό υποκείμενο χρησιμοποιείται ως πηγή πρόκλησης έντονων συναισθημάτων. Από την μια έχουμε τον κλαυθμό του Σολωμού με την επανάληψη της προτελευταίας στροφής στο τέλος του ποιήματος και από την άλλη την χαρμολύπη των φίλων της στην τρίτη στροφή.
Στο ποίημα η Φαρμακωμένη η θεματολογία αφορά τον θρήνο για μια κόρη που φαρμακώθηκε για λόγους τιμής και την υπεράσπιση της από την καταλιαλιά του κόσμου από τον ποιητή. Και εδώ φαίνεται από το δεύτερο ενικό που χρησιμοποιεί ο Σολωμός από την πρώτη κιόλας στροφή, αλλά και την στιχομυθία που έχει μαζί της (στ. 13-14) ότι γνωρίζει την κοπέλα που αυτοκτόνησε. Ωστόσο ο τόνος δεν είναι απλής στεναχώριας όπως στην Ξανθούλα, αλλά θρηνητικός, αφού πλέον έχουμε να κάνουμε με τον θάνατο της κόρης που φανερώνεται με λέξεις όπως μνήμα, σάβανο, νεκρή.
Και σε αυτήν την περίπτωση έχουμε την εικόνα μιας αγνής νεαρής κοπέλας, Η αγνότητά αυτή φανερώνεται με την φράση «παρθένα σεμνή» που επαναλαμβάνεται μέσα στο ποίημα (στιχ. 32 και 48). Δεν λείπει όμως και εδώ το απόμακρο κάλλος σταλμένο σχεδόν από μια εξωκοσμική διάσταση «πρόσωπό αχνό» (στ.10), «λευκά χέρια» (στιχ. 46).
Η Φαρμακωμένη εντάσσεται σε ένα θεματικό ζεύγος θρησκείας-θανάτου, όπου ο θάνατος της ηρωίδας λειτουργεί ως ένας προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας (στροφές 9-12). Η γυναικά εδώ γίνεται ένα σύμβολο άσκησης κοινωνικής κριτικής από τον ποιητή προς την κακότητα του κόσμου και τα ήθη της εποχής (5η στροφή). Αυτό που θα την λυτρώσει είναι η κρίση ζώντων και νεκρών.
Στο συγκεκριμένο σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων έχουμε την παρουσία της γυναίκας μάνας στην πρώτη στροφή. Εδώ αποτυπώνεται το μητρικό ένστικτο της στο να θρέψει τα παιδιά της. Έτσι εμφανίζεται να ζηλεύει το πουλί που κρατά στο ράμφος του σπυρί, καθώς η ίδια στερείται της δυνατότητας να ταΐσει τα τέκνα της, που υποφέρουν από την πείνα λόγω της πολιορκίας (στιχ. 1-3).
Στο έκτο απόσπασμα τονίζεται ιδιαιτέρως ο θαυμασμός απέναντι στην ηρωική στάση που κρατούν οι γυναίκες του Μεσολογγίου. Αυτός εκφράζεται με φράσεις όπως «Θαυμάζω ταις γυναίκες μας και στ όνομά τους μνέω» (στιχ. 4), «Ιδού αυτές οι γυναίκες φέρονται θαυμαστά» (στιχ. 25). Αναφορές όπως «μεγαλόψυχες», «δεν δειλιάζουν» δείχνουν την ατρόμητη στάση τους.
Στο ίδιο απόσπασμα οι Μεσολογγίτισσες εμφανίζονται να μην χάνουν την αισιοδοξία τους, καθώς στα όνειρά τους βλέπουν φως και δάφνες (στιχ.19-20). Τέλος αντιμετωπίζουν ενωμένες τις δυστυχίες δίνοντας κουράγιο στην μάνα που κρατάει το ετοιμοθάνατο παιδί της μέχρι να ξεψυχήσει (στιχ. 21-24).
Στα δυο πρώτα ποιήματα κυριαρχεί η εικόνα της νεαρής, αγνής γυναίκας που δεν σχετίζεται με σαρκικούς πόθους και εμφανίζεται με μορφή εξιδανικευμένη. Ωστόσο η Φαρμακωμένη δεν έχει το στοιχείο ενός αγγελικού πλάσματος όπως η Ξανθούλα και ο θάνατός της συνιστά πηγή κοινωνικής κριτικής. Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους δεν επιχειρούνται εξιδανικεύσεις, αλλά η παρουσίαση του ηρωικού αγώνα των Μεσολογγιτισσών τόσο μέσα από τις στερήσεις όσο και του θανατικού.